Bir ülkenin dış siyasetinin o ülkenin güvenliğini sağlamayı ve refahını arttırmayı amaçladığı söylenir. Ancak bu genel kural bir ülkenin dış dünyaya dönük hangi politikaları izleyeceği konusunda bize yeterince bilgi vermiyor. Bir ülkenin dış siyasetini belirleyenler, bir yandan dış dünyadaki gelişmeleri, diğer ülkelerin güçlerini ve hangi dış siyaset hedeflerini güttüklerini, kimlerle ve hangi alanlarda işbirliği yapabileceklerini, ülkenin elindeki imkanların izlemek istedikleri siyasetlere ne gibi sınırlar çizdiğini ve benzeri sorulara cevap ararken, diğer yandan da, dış politikadaki eylemlerinin iç siyasetle bağlantılarını da değerlendirmek, örneğin yapacakları siyaset tercihlerinin kendi fikirleri ile ne oranda uyumlu olduğunu, kimlerin kazançlı ve zararlı çıkacağını, hangi taleplere cevap verip hangilerine veremeyeceklerini, tercihlerinin kendilerine ne gibi siyasi maliyetler getireceğini hesaplamak zorundadırlar.
Bu tespitlere, ayrıca dış siyaset kararlarını verenlerin zihni haritalarının yapacakları tercihleri şekillendirici rolünü de eklemek gerekiyor. Aynı olgulara ve bilgilere sahip olan kişilerin sahip oldukları değerler sistemi, tarih bilgileri ve bunları nasıl yorumladıkları, geçmişte yaşadıkları deneyimler ve gördüklerini değerlendirmelerine yardımcı olan önceden oluşmuş bilişsel çerçeveler birbirinden farklıdır. Dolayısıyla aynı veriler mutlaka aynı tercihler, kararlar ve davranışlarla sonuçlanmaz. Son olarak, bir ülkede siyasa yapımının kurumsal ve yasal çerçevesi de dış siyaseti belirleyen unsurlar arasında yer alır.
Dış Siyasetin Siyaset Sürecinde Değişen Yeri
XX. yüzyılın son çeyreğine kadar dış siyaset ve iç siyaset birbiri nezdinde özerklikleri olan iki ayrı faaliyet alanı olarak görülürdü. İç siyaset doğal bir çekişme ve rekabet alanı olarak değerlendirilirken, dış siyaset bunun dışında kalan, ulusal düzeyde yürütülen bir faaliyet olarak kavramsallaştırılmıştı. Bu alanda partiler arası çatışmaların terk edilmesi, herkesin ülkesi için birlikte mücadele etmesi beklenirdi çünkü dış politika ulusaldı. Bu gelenek Soğuk Savaş’ın getirdiği kutuplaşma ortamında daha da güçlenmiştir.
Dış politika alanının birlik gerektiren farklı bir alan gibi görülmesi, temel bazı dış politika kararlarının siyasi aktörler tarafından hiç tartışılmadığı şeklinde yorumlanmamalıdır. Nitekim, Amerika’nın iki dünya savaşı sonrasında dünyada bir rol üstlenip üstlenmeyeceği, bu rolün ne olacağı yoğun tartışmalara yol açmıştır. Benzer deneyimler, 1953’te Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu tartışmalarında olduğu gibi, ülkemizde de yaşanmıştır. Ancak, tartışmaların sonuçlanması sonrasında dış siyasetin ulusal olması nedeniyle, günlük siyasi tartışmaların dışında tutulması geleneği avdet etmiş, başlıca siyasi aktörler de bu kurala riayet etmişlerdir. Hemen her toplumda dış siyaseti kökten eleştiren, bir bölümü dönemsel, bir bölümü süreklilik sergileyen akımlar var olmuşsa da bunlar genelde etkili olmayan, toplumun geniş kesimleri tarafından marjinal telakki edilen gruplarla sınırlı kalmıştır.
Dış siyasetin güncel siyasi tartışmaların dışında tutulmaya çalışılmasının doğal sonucu dış siyasetin, haber konusu olmak dışında, ülke siyasetlerinin gündeminde geniş bir yer tutmamasıdır. Bu durum, dış siyasetin bu konuyla ilgilenmekle yükümlü kurumlara bırakılması anlamına gelmiştir. Aralarında Dışişleri Bakanlığı, milli savunma kuruluşları, istihbarat kurumları, bir dizi akademisyen ve düşünce kuruluşunun yer aldığı birimler dış siyaset seçkinleri diyebileceğimiz bir camia oluşturmuşlar, dış siyaset yapımı, uygulaması, değerlendirmesi ve değiştirilmesi konuları bu dar camianın ilgilendiği bir sorumluluğa dönüşmüştür.2 Özetle, ülkeyi yönetenler dış siyasetin kurumsal bir uzmanlık işi olduğu ve gündelik iç siyasi tartışmalara dahil edilmemesi ilkesine itina göstermeye gayret etmişlerdir.
Kökleri daha erken dönemlerde bulunabilecek bir dizi gelişme XX. Yüzyılın son çeyreğinden başlayarak, dış politika-iç politika ayrımının tedricen çözülmesi ve dış politikanın da toplumsal siyasi süreçler içinde tartışılan, günlük siyasete konu olan bir alana dönüşmesine yol açmıştır.3 Bu bakımdan önemli gelişmenin Soğuk Savaş’ın yumuşamaya başlaması ve nihayet yüzyılın bitiminden on yıl önce sona ermesi olduğu söylenebilir. Soğuk Savaş hızını yitirirken, önce ittifak sistemleri içinde yer alan ülkeler dış siyasetlerinde ittifak önderlerinin öngördüğü siyasetlerden farklı yollar denemeye yönelmişler, bilahare dış siyaset tartışmaları ülkelerin gündeminde daha geniş yer almaya başlamıştır. Ancak, dış ve iç siyaset ayrımını kökünden sarsan gelişme, Soğuk Savaş sonrası yoğunlaşan küreselleşme olgusudur. Özellikle mal ve sermaye dolaşımında engellerin kaldırılması üzerine bina edilen küreselleşme felsefesi ve uygulamaları, iç-dış siyaset ayırımının sınırlarını fazlasıyla aşındırmıştır.
Daha ziyade içe dönük olan güncel siyasetin tedricen dış politikayı da içine alacak şekilde genişlemesi, dış siyaset seçkinlerinin dış siyaseti belirleyici etkisinin de zayıflaması anlamına gelmiştir. İletişim alanında kaydedilen gelişmelerin, herkesin her şeyden hemen haberi olması imkanını sağlaması dış siyaset seçkinlerinin etki alanının daha da daralmasının zeminini oluşturmuştur. Dış siyaset yapımının kurumsal temelleri zayıflamıştır. Gelişmeler karşısında hızla hareket etmek ve toplumun siyasi desteğini korumak baskısı hisseden iktidarlar, dış siyasette uzun vadeli ve çok yönlü değerlendirmeler yapmak yerine, çoğu zaman iç siyasette de yaptıkları gibi, daha kısa vadeli hareket etmeye, kurumların siyaset yapımındaki yerini, rolünü ve payını azaltmaya başlamışlardır. Son yıllarda kişisel liderlerin egemen olduğu popülist iktidarların yaygınlaşması bu eğilimi daha da güçlendirmiştir. Özetle, günümüzde iç ve dış siyaset iç içe geçmiş ve toplumdaki genel siyasi mücadelelerin parçası olmuştur. Dış siyaseti belirleme ve icra etme mercii de dışişleri ile ilgili kurumlardan uzaklaşarak, liderlerin sorumluluk alanına kaymıştır. Günümüzde dış siyaset de iç siyaseti andıran biçimde, liderlerin siyasi desteklerini arttırmak için manipüle edebilecekleri bir alana dönüşmektedir.
