Esnaf idarecilerindendir. Kelimenin aslı Arapça “araştırmak, incelemek, delmek ve katetmek” anlamındaki “n-q-b” kökünden gelmektir. Nakîb, bir cemaatin veya topluluğun sorumluluğunu yüklenmiş reis, lider ve bilgili kişidir. Uhdesine aldığı cemaatin bütün iş ve ahvaline nezaret eder. Fütüvvet tarikatlarına bağlı esnafın idarî amiri bu unvanla anılmıştır. Tarikatı teşkil eden esnaf ile yamak arasında bütün işleri gören kişidir. Fütüvvet etkinliği içinde dinî özellikleri öne çıkan esnaf birliklerinde nakîbler, şeyh ve duacılarla birlikte dindar olan kişilerdi. Nakîbin bir meslek sahibi olması mecburiyeti vardı. Esnafın arasından doğruluğu ve dürüstlüğüyle tanınmış bir kişi olarak seçilirdi.
Nakîbin ticarî anlamda ortaya çıkışı oldukça eskidir. Kaynaklar, X. yüzyılda Abbâsîler döneminde Bağdat’ın Kerh muhitinde tüccarların başı olarak bir nakîbin varlığından bahsederler. Aynı dönem Horasan bölgesindeki şehirlerin her birinde birer nakîb bulunuyordu. Anadolu Selçukluları döneminde esnaf birliklerinin amirleri arasında yer alan nakîbler, diğer esnafın bütün ileri gelenleri gibi en üst makam olan şeyhü’l-meşâyihe bağlı idiler. Osmanlı Devleti’nde şeyhten sonra gelen nakîbler, şeyhin yardımcısı olarak törenleri yönetmekle görevli idiler. Evliya Çelebi nakîbler hakkında “esnaf-ı nakîbân-ı ehl-i hiref üç yüz neferdir. Pîrleri Hazreti Cabir-i Ensârî’dir. Kemerini hazreti Ali bağlamıştır ki cümle tarik nakîblerin silsilesi ona dayanır” demektedir.
Fütüvvete giriş törenlerinde tarikata girecek kişiye nakîb öncülük edip bu merasimi yönetirdi. Talip kişi, Fütüvvet mahfilinde tüm Ahi ulularının karşısında orta yerde yüzü kıbleye dönük olarak durur. Nakîb, talibin elini sol eline alır, sağ elinde de mahfil ehline sunulacak hediyeler bulunur. Böylece Fütüvvet Hutbesi’ni okur. Nakîb daha sonra toplantının sebebini Fütüvvet ehline arz ederdi. Tören sonunda yapılan ahd üzerine Fatiha okunur. Nakîbler tekbir getirir gülbank çekerlerdi.
Şeyhin temsilcisi olan nakîb esnafı denetlemenin dışında, törenlerde şeyhi temsil etmek, dua okumak, şed kuşatmak ve zaviyenin hizmetine bakmakla yükümlüydü. Nakîb, çıraklık merasimini yönetirdi. Çıraklık töreninde olduğu gibi kalfalık merasimini de nakîb yönetirdi. Fütüvvet tarikatının esnaf üzerinde etkisi azalmaya başladığı zaman nakîblerin yerlerine geçen yiğitbaşılar, hükümetle esnaf arasında işleri görmeye başladılar. Mısır loncalarında teşkilatın ikinci başkanı, XIX. yüzyılın başlarına kadar hep nakîb olarak adlandırılmıştır.
Rıza KURTULUŞ
KAYNAKÇA
Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-i Belediye, I, İstanbul 1995, 538–539; Bernard Lewis, “The Islamic Guilds”, The Economic History Review, VIII/1(1937), s. 20-37; Mehmet Zeki Pakalın,Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, 648; Reşad Ekrem Koçu, Tarihte İstanbul Esnafı, İstanbul 2003, s. 16-17; Gabriel Baer, “Türk Loncalarının Yapısı ve Bu Yapının Osmanlı Sosyal Tarihi İçin Önemi”, (çev. Sami Ferliel), Tarih Araştırmaları Dergisi, VIII/14(1963), s. 99-119; Veysi Erken,Ahilik: Bir Sivil Örgütlenme Modeli, Ankara 1998, s. 59-60; Amnon Cohen, The guilds of Ottoman Jerusalem, Leiden 2001, s.49, 60, 86, 90, 119, 127, 149, 165, 191; Money, Land And Trade An Economic History of the Muslim Mediterranean, (ed. Nelly Hana), London 2002, s. 164-166; Yi, Eunjeong, Guild dynamics in seventeenth-century Istanbul: fluidity and leverage, Leiden 2004, s.73-74, 86-87; Mehmet Saffet Sarıkaya, “Bektaşi ve Alevî Kültürünün Yazılı Kaynağı Olarak Fütüvvetnameler”, Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü, (haz. Halil İbrahim Bulut), Adapazarı 2010, s. 375-376.
